Εφηβεία ονομάζουμε την εξελικτική διεργασία στη ζωή του ανθρώπου που αρχίζει "βιολογικά" με τις μεταβολές της φυσιολογίας της ήβης και τελειώνει "ψυχολογικά" με την τελική οργάνωση της σεξουαλικότητας. Πρόκειται για ένα φαινόμενο ορμονικό, βιολογικό, πνευματικό. Είναι ένα προϊόν της ανθρώπινης διανόησης.
Ο Rene Spitz είναι γνωστός στους επιστήμονες της ψυχικής υγείας λόγω μιας "θεωρίας" που, από το 1959 ως τις μέρες μας, δεν έχει ακόμη ξεπεραστεί. Πρόκειται για τη θεωρία των "ψυχικών οργανωτών", η οποία αίρει την καταγωγή από τα εμβρυολογικά μοντέλα. Εκεί ο επονομαζόμενος "οργανωτής" έχει σαν ρόλο να ρυθμίζει την αναπτυξιακή πρόοδο πάνω σε έναν ιδιαίτερο άξονα ανάπτυξης (Needham, 1939).
Ο Spitz εισήγαγε τον όρο "οργανωτής" για να συμπυκνώσει κάτω από ένα μεταβλητό σχήμα το πλήθος των κατακτήσεων στον τομέα της ωρίμανσης και της ανάπτυξης. Το πέρασμα με επιτυχία από τη μια φάση ανάπτυξης σε μιαν άλλη αποτελεί έναν αληθινό καταλύτη για την προώθησή της.
Όταν διάφορα αναπτυξιακά ρεύματα οργανώνονται και απαρτώνονται έτσι ώστε να λειτουργούν σαν μία ενότητα του ψυχικού συστήματος και μάλιστα σε ένα επίπεδο πιο σύνθετο, τότε αυτή ακριβώς η φάση αντιστοιχεί με μία επιτυχή εγκαθίδρυση του "οργανωτή". Εμείς θα προσεγγίσουμε την εφηβεία και την περιγραφή της, μεταξύ άλλων, και μέσα από τη θεωρία των "οργανωτών", σαν μια διαδοχή οργανωτικών φάσεων ή σταδίων με ιδιαίτερη σημασία.
Δύο είναι, λοιπόν, κατά τον Spitz τα ουσιώδη "οργανωτικά στάδια" που θα συναντήσουμε στην ανάπτυξη ενός "φυσιολογικού" εφήβου.
- Το πένθος των γονεϊκών εικόνων και
- Η επιλογή ετερόφυλου "αντικειμένου"
Πριν προχωρήσουμε σε περαιτέρω ανάλυση πρέπει να θεωρήσουμε ότι το εγώ είναι ο θεμελιώδης οργανωτής της ψυχικής ζωής ως εκ της λειτουργίας και της ικανότητάς του να τελειοποιεί, να απαρτιώνει δηλαδή, να συνθέτει και να οργανώνει, με σκοπό την ανά πάσα στιγμή εγκαθίδρυση μιας ισορροπίας μεταξύ των ενορμήσεων του υπερεγώ και του εξωτερικού κόσμου.
Το πένθος των γονεϊκών εικόνων
Η βιολογική επανάσταση που επέρχεται με ιδιαίτερη δύναμη κατά την εφηβεία, καθώς και οι μετατροπές που προκαλεί στο σώμα απαιτούν μια σοβαρή επανατοποθέτηση τόσο του εφήβου σε σχέση με τον εαυτό του, όσο και του περιβάλλοντος προς τον έφηβο. Οι αλλαγές είναι ραγδαίες, τόσο στις σωματικές αναλογίες, όσο και στα πρωτογενή και δευτερογενή γενετικά χαρακτηριστικά. Έτσι επισυμβαίνουν σημαντικές αλλοιώσεις στην αντίληψη του εφήβου για τη "σωματική του εικόνα".
Υπάρχουν έφηβοι που δέχονται με ευκολία την καινούργια εικόνα του σώματός τους με τα χαρακτηριστικά του φύλου και άλλοι που θα αποπειραθούν να τα απαρνηθούν.
Το σώμα παίζει έναν πολύ σημαντικό ρόλο στις ανθρώπινες σχέσεις και ρυθμίζει την αποδοχή ή όχι του εαυτού μας. Έτσι η στάση και οι κρίσεις που το περιβάλλον κάνει για τον έφηβο επηρεάζουν κατά πολύ την εικόνα που ο ίδιος δημιουργεί για τον εαυτό του.
Είναι γεγονός ότι κατά την φυσιολογική εξέλιξη των εφήβων η σεξουαλική (γενετήσια) ωρίμανση κάνει τις γενετήσιες τάσεις να περνούν σε πρώτο επίπεδο (A. Freud).
Κατά τη διάρκεια της προ-εφηβείας η παιδική σεξουαλικότητα συναντά ένα ΕΓΩ που όμως είδαμε είναι άκαμπτο και αντιτάσσει σοβαρές άμυνες στις ενορμητικές απαιτήσεις. Οι μηχανισμοί που το εγώ χρησιμοποιεί είναι αυτοί που πάντα χρησιμοποιούσε κατά την παιδική ηλικία (λανθάνουσα περίoδο) ? η απώθηση, η μετάθεση, η απάρνηση.
Η άνθιση της εφηβείας θα επιφέρει σίγουρα και την αναβίωση του Οιδιπόδειου συμπλέγματος. Έτσι ο τρόπος που το νέο άτομο θα οργανώνει τις σχέσεις του, θα κινείται ανάμεσα στο "ιδεώδες του εγώ", στις γονεϊκές του εικόνες και στις εικόνες που η πραγματικότητα του δίνει για τον εαυτό του και για τους γονείς του (E. Kestemberg). O νέος ζει την ένταση της αναβίωσης του Οιδιπόδειου συμπλέγματος με σοβαρό άγχος, έντονες ενοχές και απώλεια της αυτο-εκτίμησης.
Ακριβώς για να ξαναχτίσει μια ισορροπία και για να οργανώσει εκ νέου ένα σύστημα σχέσεων σε αναλογία με αυτό των γονεϊκών προτύπων που έχει κλονιστεί, ο έφηβος πρέπει να απορρίψει βίαια τα γονεϊκά πρότυπα ώστε να αυτο-επιβεβαιωθεί.
Κατά την περίοδο αυτή όπου προεξάρχει η γενετήσια ανάπτυξη και λόγω των φαντασιώσεων με τις οποίες επενδύονται οι γονεϊκές εικόνες οι έφηβοι βρίσκονται στην ανάγκη να αποστασιοποιηθούν από αυτές. Κατά τον Diatkine, μια συγκεκριμένη εικόνα που έχει δημιουργήσει ο έφηβος για τους γονείς του κατά τη διάρκεια της εξέλιξης των αμοιβαίων σχέσεών καταστρέφεται. Έτσι αντιδράσεις των εφήβων, "όπου τίποτα από το παρόν, ή το μέλλον δεν έχει ενδιαφέρον", εξηγούνται μέσω της νοσταλγίας που είναι και η έκφραση αυτής της σύγκρουσης ανάμεσα στην εξάρτηση από τους γονείς και την επανάσταση εναντίον τους. Η νοσταλγία αυτή φέρει τη σφραγίδα μιας τάσης προς παλινδρόμηση, η οποία χαρακτηρίζεται από την επώδυνη προσπάθεια ολοκλήρωσης μιας διαδικασίας αποχωρισμού (από την παιδικότητα, από τους γονείς?).
Η οριστική και αναπότρεπτη εγκατάλειψη του "πρωτογενούς αντικειμένου αγάπης", δηλαδή της μητέρας ή και του πατέρα, μέσα από αυτό ακριβώς το πένθος των γονεϊκών προτύπων σηματοδοτεί και την επιτυχή εγκατάσταση του πρώτου οργανωτή της εφηβικής προσωπικότητας και βοηθά στον επαναπροσανατολισμό προς άλλα αντικείμενα σχέσεων. Έτσι το "πένθος" του εφήβου εμφανίζεται ως αποφασιστικός παράγων, ο οποίος επιτρέπει την πρόοδο της φυσιολογικής εξέλιξης.
Μόνο αφού καταρρεύσουν επιτυχώς τα "γονεϊκά πρότυπα" θα αρχίσει μια διεργασία προς την κατεύθυνση της αναζήτησης σχέσεων εκτός οικογενείας, οι οποίες έχουν πιθανότητες να επιζήσουν. Σύμφωνα με την Α. Freud το πένθος της εφηβείας διεξάγεται μέσα σε ιδιαίτερα αντίξοες συνθήκες. Το εγώ αποσπάται από το υπερεγώ, το οποίο χάνει την αποτελεσματικότητά του και αφήνει το εγώ χωρίς σταθερό αντίβαρο. Έτσι πράγματι και ενώ το περιεχόμενο του υπερεγώ αντιστοιχεί από την παιδική ακόμη ηλικία στους εσωτερικευμένους γονεϊκούς κανόνες, κατά την εφηβεία, η απάρνηση των παιδικών δεσμών με τα αντικείμενα αγάπης που είναι οι γονείς, συμπαρασύρει και την απώλεια του περιεχομένου του υπερεγώ. Εδώ λοιπόν βλέπουμε ότι ο έφηβος όχι μόνο πρέπει να αποδεσμευτεί από όσα δεχόταν ως τώρα, αλλά, πράγμα που είναι και το σοβαρότερο, να απαρνηθεί ένα σημαντικό μέρος της προσωπικότητάς του. Όσο οι γονεϊκές εικόνες υπήρχαν παντοδύναμες το παιδί έπαιρνε από αυτές ικανοποίηση. Η στιγμή όμως της απόρριψης είναι και μια σημαντική πηγή απώλειας της αυτο-εκτίμησης του εφήβου.
Έτσι θα μπορούσαμε, κάτω από αυτό το πρίσμα να εξηγήσουμε πολλές από τις αντικοινωνικές πράξεις των εφήβων. Σαν μία πρόκληση προς τους γονείς να ξαναπάρουν το ρόλο τους και για να καλύψουν το κενό που δημιούργησε η απόρριψή τους, συμβάλλοντας ταυτόχρονα και στη δημιουργία αμυνών ενάντια στο κύμα των ενορμητικών τάσεων.
Όλες αυτές οι "ψυχολογικές κινήσεις" μπορεί να εκληφθούν ως προσαρμοστικές προσπάθειες του εφήβου προς μια σύγχρονη ζωντανή πραγματικότητα, η οποία έρχεται να καταρρίψει την κεκτημένη παιδική εικόνα για τον κόσμο που ο έφηβος πρέπει να εγκαταλείψει καταστρέφοντάς την.
Η επιλογή του ετερόφυλου αντικειμένου
Πολλοί συγγραφείς έχουν σταθεί στη σημασία πού έχει ο τονισμός του ναρκισσισμού ο οποίος ακολουθεί τη φυσιολογική πορεία του πένθους που προαναφέραμε. Έτσι σύμφωνα με τον Jacobs "ο έφηβος περνά από ένα μεταβατικό στάδιο ναρκισσιστικής απόσυρσης", το οποίο φυσιολογικά πρέπει να ακολουθείται από την επιστροφή του ατόμου στον κόσμο των σχέσεων. Όπως θα 'λεγε ο Nietzsche "μάλλον υποχωρεί και σίγουρα το κάνει, αλλά υποχωρεί για να πηδήξει καλύτερα!"
Κατά τη διάρκεια αυτής της τόσο ταραγμένης περιόδου και ενώ φαίνεται σαν να διεξάγεται ένας αγώνας ανάμεσα σε αντίθετες δυνάμεις, όπως η πράξη και η αγωνία, το χάος και η αποσαφήνισή του, η χαρά και η απελπισία, η ανάπτυξη του εγώ βαδίζει προς την ολοκλήρωσή της.
Πριν λοιπόν μιλήσουμε για τη φυσική επιλογή ετερόφυλου αντικειμένου θα έπρεπε να αναφερθούμε στο χαρακτηριστικό της εφηβείας, το τόσο γνωστό και τόσο σημαντικό για τη δόμηση του ψυχισμού - την εξιδανίκευση.
Ως εξιδανίκευση θεωρούμε το σύνολο των δραστηριοτήτων που περιλαμβάνουν την Τέχνη και την Πνευματική έρευνα και ενασχόληση. Μια ενόρμηση λέγεται "εξιδανικευμένη" όταν προσανατολίζεται προς αντικείμενα κοινωνικά αποδεκτά.
Ορισμένοι έφηβοι, συνήθως οι περισσότεροι, κατά την περίοδο αυτή αναπτύσσουν νέα ταλέντα, δημιουργικότητα και ικανότητες που δεν υπήρχαν πριν. Συνήθως πρόκειται για τάλαντα ποιητικά, μέσω των οποίων ο έφηβος ψάχνει να εκφράσει μια ζωή κυρίως φαντασιωσική, ιδιαίτερα έντονη και μια θλίψη μπροστά στον αποχωρισμό του παιδικού κόσμου, ενώ ταυτόχρονα δηλώνουν και μια έντονη επιθυμία για συγκινησιακές ικανοποιήσεις.
Η εμφάνιση της ωριμότητας και η προσαρμογή του εφήβου στην πραγματικότητα, συνδυάζονται συχνά και συνηγορούν στην απώλεια των σπάνιων αυτών δώρων της εφηβείας.
Στους ειδικούς της φυσικής υγείας τίθεται συχνά ο προβληματισμός που αφορά στο συνδυασμό της γενετήσιας σεξουαλικής ενέργειας, ο οποίος είναι παρών κατά την εφηβεία και της δυνατότητας για εξιδανίκευση. Προεξάρχοντος του Freud, οι περισσότεροι επιστήμονες θεωρούν ότι η πρώιμη σεξουαλική ικανοποίηση, οι πρώιμες δηλαδή ολοκληρωμένες σχέσεις εμποδίζουν τη λειτουργία της εξιδανίκευσης και κατά συνέπεια μπλοκάρουν ένα σημαντικότατο στάδιο ανάπτυξης.
Έχει κλινικά παρατηρηθεί ότι ψυχολογικά ο έφηβος δεν παίρνει την ικανοποίηση που περιμένει από την πρώιμη σεξουαλική ολοκλήρωση διότι απλούστατα δεν είναι έτοιμος γι'αυτήν.
Είναι αναντίρρητο ότι ο έφηβος εκείνος που επενδύει όλη την libido του στην γενετήσια ικανοποίηση (ή στην εξεύρεσή της) "σπαταλά" την ενέργειά του δημιουργώντας πρόβλημα στη φυσιολογική του ικανότητα για εξιδανίκευση, ικανότητα που δεν θα μπορέσει ποτέ να αναπληρώσει τελείως κατά τη διάρκεια της ωρίμανσης.
Ένα απλό παράδειγμα κατάληξης της εξιδανίκευσης που έρχεται να υποστηρίξει τις πιο πάνω θέσεις είναι η ανάπτυξη τρυφερών αισθημάτων στις πρώτες σχέσεις με το οποιοδήποτε αντικείμενο αγάπης.
Η μεικτοποίηση των σχολείων μας δίνει εναύσματα για παρατηρήσεις συχνά παράδοξες σε αυτόν τον τομέα. Όπως αιώνες τώρα η αναζήτηση της αρμονίας ανάμεσα στην τρυφερότητα και τη σεξουαλικότητα, συναντά δυσκολίες, ακόμα και μέσα στο χαλαρό πια σύστημα της καθημερινής συνύπαρξης των δύο φύλων στα σχολεία, ιδιαίτερα στα Λύκεια. Ακόμη και σήμερα ο νέος έφηβος των 16-17 ετών, αν ξεπεράσει το όριο της σεξουαλικής προσέγγισης με τον καθημερινό σύντροφο συχνά αισθάνεται μελαγχολία, ενοχές και φυσικά έκπληξη για τα συναισθήματά του αυτά. Συχνότερα οι έφηβες κοπέλες νιώθουν μιαν ασυνείδητη απαξίωση του εαυτού τους σαν συνέχεια της ολοκλήρωσης των σεξουαλικών σχέσεων, "πριν η φιλία μας ήταν υπέροχη, τώρα δεν ξέρω πια τι συμβαίνει?".
Οριστικό συμπέρασμα είναι ότι κατά τη διάρκεια της εφηβείας ο διαχωρισμός μεταξύ σεξ και αγάπης είναι ασαφής. Η εξιδανίκευση δεν έχει περατώσει το ρόλο της, ώστε να βοηθήσει στη δημιουργία σεξουαλικών σχέσεων ωριμότητας και αρμονίας. Εδώ όμως θίξαμε πια το σκέλος της επιλογής του "αντικειμένου" για το οποίο και θα μιλήσουμε αμέσως.
Όπως αναφέρθηκε το πρώτο στάδιο της επιλογής του αντικειμένου είναι η ναρκισσιστική αναδίπλωση. Μια μορφή αναζήτησης και επιλογής "αντικειμένου" είναι η τάση για ονειροπόληση, για φαντασιωσικού τύπου δραστηριότητες, για υπερευαισθησία και για αισθητηριακή οξύτητα. Αυτές οι δραστηριότητες που ανήκουν στη χωρία του φανταστικού έχουν ένα σοβαρό λόγο ύπαρξης στην εφηβεία. Το νέο άτομο μέσα από αυτές έχει τη δυνατότητα να αφομοιώνει σε μικρές δόσεις τις συναισθηματικές εμπειρίες προς τις οποίες το ωθεί η ανάπτυξή του.
Τα ομοφυλικά στοιχεία που συχνά ανιχνεύουμε στην αναζήτηση του "αντικειμένου" είναι σε αυτές τις περιπτώσεις φυσιολογικά. Μια αγάπη εξιδανικευμένη, παθιασμένη του εφήβου για φίλους του ίδιου φύλου που αποτελούν ταυτόχρονα "αντικείμενα" και εικόνες του ιδανικού του εγώ, είναι χαρακτηριστικά φαινόμενα της ηλικίας αυτής.
Δεν θα μπορούσε καλύτερα συγγραφική πένα να περιγράψει αυτό το στάδιο ανάπτυξης όπως τούτη του μεγάλου Ν. Καζαντζάκη στην "Αναφορά στον Γκρέκο". Να το σχετικό απόσπασμα μια και αποτελεί διεθνώς παραδεκτή περιγραφή της προ-εφηβικής επιλογής αντικειμένου:
"Την παλιά εκείνη εποχή στον τόπο μας η ήβη ξυπνούσε πολύ αργά, κατακόκκινη από ντροπαλοσύνη και μάχονταν να κρυφτεί πίσω από λογής-λογής μάσκες. Η πρώτη μάσκα στάθηκε για μένα φιλία, το πάθος, για ένα ασήμαντο, το πιο ασήμαντο συμμαθητή μου. Κοντόχοντρος, στραβοπόδης, με βαρύ αθλητικό κορμί, χωρίς καμιά πνευματική περιέργεια. Αλλάζαμε φλογερά γράμματα κάθε μέρα και με έπαιρνε το παράπονο και συχνά το κλάμα τη μέρα που δεν είχα γράμμα του. Περιτριγύριζα το σπίτι του, τον παρακολουθούσα κρυφά, κοβόταν η αναπνοή μου όταν τον έβλεπα να προβαίνει. Η σάρκα είχε ξυπνήσει και δεν κατέχε ακόμα το πρόσωπο να δώσει την πεθυμιά της, καλά-καλά δεν είχε ξεχωρίσει ακόμα τι διαφέρει ο άντρας από τη γυναίκα. Όμως θα μου φάνταζε πολύ πιο ακίντυνη, πιο βολική, η συναναστροφή με αγόρι παρά με κορίτσι, παράξενη αντιπάθεια μαζί και φόβο ένοιωθα αντικρίζοντας γυναίκα?"
Παράδειγμα επίσης χτυπητό για τον τρόπο επιλογής του αντικειμένου αποτελεί και μια ενδεχόμενη στροφή των νέων προς το θεό και τη θρησκεία. Τούτο θα μπορούσε να ερμηνευτεί και σαν αποτέλεσμα της αντίθεσης με τις γονεϊκές εικόνες π.χ. τον πατέρα. Ο πιο "αφηρημένος" εκπρόσωπος του πατέρα είναι ο Θεός ή της μητέρας η Παναγία.
Η πορεία προς την ωριμότητα περνά μέσα από την "καταστροφή του πατέρα", τον ησυχασμό του Υπερεγώ, την ανόρθωση του ιδανικού του Εγώ και τέλος την ενδυνάμωση της λειτουργίας εξιδανίκευσης μέσα από την ταύτιση με μια αποκατεστημένη γονεϊκή εικόνα.
Μια λοιπόν από τις δυσκολότερες προσπάθειες που κάνουν το Εγώ και το Υπερεγώ του εφήβου είναι ακριβώς αυτή η εγκαθίδρυση σταθερών και μόνιμων ταυτίσεων με τους γονείς, τους οποίους ο έφηβος αρχίζει να παραδέχεται ως άτομα με ανεξάρτητες από τη δική του γέννηση ενασχολήσεις. Αυτές ακριβώς οι ταυτίσεις θα του δώσουν σταδιακά το δικαίωμα να προχωρήσει και εκείνος στη δική του επιλογή ερωτικού ετερόφυλου συντρόφου.
Ο έφηβος γίνεται σταδιακά ένα πρόσωπο αυτόνομο, σεξουαλικά δραστήριο και ικανό ως εκ τούτου να δεχτεί το σταθερό και διαρκές καθρέφτισμα του εαυτού του στον άλλον. "Η δημιουργία της ταυτότητας αρχίζει όταν οι ταυτίσεις του παρελθόντος τελειώνουν", λέει ο Erikson. Όταν λοιπόν οι συγκρούσεις , οι διακυμάνσεις της αυτo-εκτίμησης και της ταυτότητας του εαυτού ρυθμιστούν, ο έφηβος μπορεί να στοχεύει αλλού, ιδιαίτερα σε σχέσεις με ετερόφυλα αντικείμενα σε πνευματικά ή επαγγελματικά ενδιαφέροντα. Αυτή ακριβώς η ύπαρξη και συνύπαρξη σχέσεων και στόχων μαρτυρεί την επιτυχημένη εγκαθίδρυση αυτού που θεωρούμε σαν το δεύτερο οργανωτή της εφηβείας. Η κατάσταση αυτή σηματοδοτεί το τέλος της εφηβείας και την αρχή της ενήλικης ζωής.
Πριν τελειώσουμε με την περιγραφή της ομαλής αναπτυξιακής πορείας του εφήβου θα έπρεπε να μιλήσουμε με λίγο περισσότερα λόγια, για την ιδιαίτερη θέση που κατέχουν οι ταυτίσεις και το ιδανικό του εγώ. (Γίνομαι για μένα αυτός που θέλω εγώ και αυτός που θέλουν οι άλλοι).
Ο έφηβος βρίσκεται λοιπόν ανάμεσα σε γονεϊκές ταυτίσεις και καινούργιες ταυτίσεις με ήρωες, είδωλα, ηθοποιούς, που προκαλούν και μια σταδιακή απώλεια της ταυτότητάς του ως ατόμου. Ο P. Bloss μιλάει και για εφηβικές φιλίες που είναι τόσο παθιασμένες και εξυπηρετούν την ψυχική ισορροπία. Συντελούν στον εμπλουτισμό του εγώ.
Το εγώ ψάχνει για συμμάχους εσωτερικούς και εξωτερικούς, προκειμένου να ελέγξει τις παλινδρομήσεις, τη ντροπή και τις ενοχές και να εγκαταλείψει τους πρωτόγονους τρόπους ναρκισσιστικής ικανοποίησης. Οι φίλοι παίζουν το ρόλο των βοηθητικών εγώ και υπερεγώ στα οποία μπορεί να ανατρέξει για να βοηθήσει τις άμυνες ή για να τιμωρήσει μια συμπεριφορά που συνήθως θεωρείται απαράδεκτη.
Τώρα βέβαια θα πρέπει να ορίσουμε τι θεωρούμε απαράδεκτη συμπεριφορά. Οι αρχές που προαναφέρθηκαν περιγράφουν τα φαινόμενα της εφηβείας διαχρονικά. Όταν όμως μιλούμε για συμπεριφορά σίγουρα τη συνδέουμε με τον εξωτερικό κόσμο και τις συνθήκες. Και μπαίνει εύλογο το ερώτημα: διαφέρουν οι σημερινοί έφηβοι από τους παλαιότερους και αν ναι σε ποια σημεία και γιατί.
Διαχρονικές αλλαγές της εφηβείας
Συχνά συναντούμε εφήβους γεμάτους ευθραυστότητα, που ζητούν συμβουλές για διάφορα θέματα, που τους απασχολούν. Συχνότερα, αντίθετα με ότι συμβαίνει στις μεγαλύτερες ηλικίες, πρόκειται για αγόρια. Τα προβλήματά τους είναι συχνά τάξεως "πνευματικής". Δυσκολίες στη μάθηση, επαγγελματικός προσανατολισμός, προβλήματα με καθηγητές, άγχος μπροστά στον ανταγωνισμό, κτλ. Τα κορίτσια θέτουν θέματα ανάλογα, όμως κάτω από ένα πρίσμα καθαρά συγκινησιακό, πιο "ερωτικό", θα λέγαμε. Συνήθως τα προβλήματά τους αλλάζουν σε επιφάνεια, αλλά το βάθος παραμένει το ίδιο. Το άγχος, η απόρριψη της μάνας και του πατέρα και η επανασύνδεση με βοηθητικά αντικείμενα. Πολλές πλευρές του ψυχολογικού προφίλ του εφήβου μπορούν να ονομαστούν "κοινωνιολογικά γεγονότα", πράγμα που σηματοδοτεί τις διαφορές ανάμεσα στις γενιές των εφήβων. Όχι μόνο τα χαρακτηριστικά αυτά εμφανίζονται εκεί ακριβώς όπου εκτυλίσσονται τα κοινωνικά γεγονότα, αλλά πολλά από αυτά αποτελούν και μέρος των γεγονότων αυτών.
Συχνά θεωρούμε, ότι συμπεριφορές των εφήβων έρχονται ως αποτέλεσμα διαφόρων εξωτερικών παραγόντων.
Η γενικευμένη πτώση του θρησκευτικού συναισθήματος, η γενική ενασχόληση όλων με προβλήματα οικονομικής φύσεως, προβλήματα τοπικά, πολιτικά, η απαξίωση όλων εκείνων με τους οποίους ο έφηβος πίστευε ότι θα μπορούσε να ταυτιστεί εποικοδομητικά, η τρομερή διαφορά στο διαμοιρασμό των αγαθών, η εξύψωση της ιδέας του πλουτισμού και της επιτυχίας με εύκολα μέσα, η μεγάλη σημασία που δίνουμε σήμερα στο κοινωνικό επίπεδο, ο παράλογος ανταγωνισμός, η κακώς εννοούμενη "πνευματική απόδοση" και το άνοιγμα των στεγανών, ώστε όλοι να θεωρούν τους εαυτούς τους έτοιμους ή ικανούς να αντεπεξέλθουν σε καταστάσεις, όπου παλαιότερα μόνο μια μικρή μειοψηφία τα κατάφερνε. όλα αυτά προσδίδουν το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό στους σημερινούς εφήβους, της έντασης και της αγωνίας.
Είναι λοιπόν φανερό, ότι οι αλλαγές του εξωτερικού περιβάλλοντος αλλάζουν και τους εφήβους. Ακόμη και αν τα βασικά χαρακτηριστικά μένουν ίδια, οι εξωτερικές τους εκδηλώσεις διαφοροποιούνται. Άρα κάθε γενιά μπορεί να αγναντεύει τους δικούς της εφήβους, π.χ. σε σχέση με τις σεξουαλικές σχέσεις. Παλαιότερα το αγόρι κατά το τέλος της εφηβείας είχε μια πάγια άποψη για το ποια κορίτσια ήταν "καλά" και για το ποια κορίτσια ήταν "κακά", δηλαδή σεξουαλικά προσπελάσιμα.
Στη σημερινή εποχή ο νέος άνδρας, ο μετέφηβος, είναι πολύ πιο ελεύθερος μια και οι προγαμιαίες σχέσεις ατόμων άνω των 20-22 ετών είναι πλέον κανόνας. Γι'αυτό και στη σημερινή εφηβεία σπάνια τα παιδιά υποφέρουν από το συναίσθημα που θα χαρακτηρίζαμε ως "έρωτα". Οι έφηβοι σήμερα μάλλον ερωτεύονται ή "τα φτιάχνουν" για να αστειευτούν περισσότερο και καθόλου για να πονέσουν.
Η ενδοσκόπηση, η έμφυτη ικανότητα των εφήβων να γυρνούν στον εαυτό τους και να τον εξετάζουν, είχε και έχει πάντοτε μια θετική αξία ως μηχανισμός άμυνας και αυτογνωσίας. Οι σημερινοί έφηβοι, όλο και λιγότερο καταφεύγουν σε αυτόν τρόπο σκέψης. Προτιμούν πιο άμεσους τρόπους αντίληψης της πραγματικότητας.
Τα τελευταία χρόνια έχει συχνάσει το φαινόμενο εκείνων των εφήβων που ενώ είχαν μια πορεία καθ'όλα φυσιολογική, ξαφνικά σαν νέοι μετέφηβοι εμφάνισαν "κατάθλιψη". Αν τους κοιτάξει κανείς θα δει ότι ως έφηβοι είχαν παραμείνει μόνοι, εξαιτίας μιας υπερεντατικοποιημένης σχολικής φοίτησης και μιας άριστης απόδοσης. Ξαφνικά το να είναι καλύτεροι έπαψε να τους ικανοποιεί (ο ρόλος της μητέρας και του γενικώς απαξιωμένου πατέρα) και αισθάνονται ότι όλη η δουλειά και η απόδοσή τους έχουν αποβεί επί ματαίω.
Ύστερα ανάμεσα στους εφήβους κυκλοφορούν πληροφορίες υπό τύπον αξιολόγησης, όπου το να γίνει δεκτός ένας έφηβος από το τάδε ή το δείνα Πανεπιστήμιο αποτελεί έναν τίτλο κοινωνικής καταξίωσης, κύρους και υπερηφάνειας. Αυτό βέβαια είναι ένα διαχρονικό στοιχείο. Στη σημερινή όμως "ανοιχτή" κοινωνία όπου "όλα είναι εφικτά για όλους αρκεί να υπάρχουν τα χρήματα", οι έφηβοι πιέζονται, ιδίως από τους γονείς να φτάσουν στα ανώτατα επίπεδα μόρφωσης για να "γίνουν καλύτεροι" από τους ίδιους. Τόσο αυτοί που μπορούν, όσο και εκείνοι που δεν έχουν τα νοητικά προσόντα ή την ψυχολογική αντοχή να αντεπεξέλθουν.
Είναι δείγμα της εποχής μας η απαξίωση προς κάθε επάγγελμα που δεν προϋποθέτει ανώτατη μόρφωση, όσο παραγωγικό, ενδιαφέρον ή αποδοτικό και αν είναι. Έτσι τα παιδιά των τελευταίων δεκαετιών έχουν στα χέρια τους τον πιο σίγουρο αυτοκαταστροφικό οδηγό του μάταιου, εξαντλητικού και φθοροποιού αγώνα, για να φτάσουν κάπου που δεν θέλουν. Επειδή έτσι είναι καλύτερα ή "κοινωνικώς αποδεκτά". Σε αυτό φυσικά διαφέρουν από τον έφηβο της προηγούμενης γενιάς που μεγάλωνε με τον αφορισμό της "τίμιας δουλειάς" της οικογένειας και της θρησκείας. Στις προηγούμενες δε γενιές, ιδιαίτερα στην Ευρώπη μια σειρά από "-ισμούς" χρησίμευαν για να καθοδηγήσουν το επαναστατικό πνεύμα των νέων σε κανάλια πολιτικά (κομματικά) και κοινωνικά (αναρχισμός, κομμουνισμός, ουμανισμός, κ.ά.). Αυτές οι φιλοσοφίες δεν αντιστοιχούν σε τίποτα πια στη σημερινή μας ζωή. Γι αυτό και οι περισσότεροι νέοι μένουν στο περιθώριο της πολιτικής δράσης.
"Οι επιδιώξεις των σημερινών εφήβων είναι περισσότερο προσωπικές, παρά κοινωνικές". Σε αντίθεση με τους νέους της μεταπολεμικκής περιόδου και των προηγούμενων δεκαετιών οι νέοι μας εκφράζουν τα "περάσματα στην πράξη (actings-out) με ένα ντύσιμο ομοιογενές από το οποίο λείπει κάθε στοιχείο διαφοροποίησης φύλου και ατόμου. Σε αντίθεση με το εγώ των παλαιότερων γενιών το εμείς και η προσπάθεια να ανήκουμε σε αυτό είναι το χαρακτηριστικό των σημερινών εφήβων. Βέβαια κατά μέγα μέρος και η νεολαία των καιρών μας παραμένει ακόμη ιδεαλίστρια. Αλλά είναι εμφανής η τάση να στρέφεται περισσότερο προς την πραγματικότητα. Πολύ περισσότερο από ό,τι δέκα χρόνια πριν, τα νέα παιδιά στην εφηβεία, έχουν ευκαιρίες για ανοιχτή και ενεργητική επανάσταση με διάφορους στόχους, όπως παρέμβαση στα σχολικά δρώμενα, στο είδος σπουδών που θα κάνουν, στην ελευθερία κινήσεων που θα έχουν, κτλ.
Οι προηγούμενες γενιές εφήβων, κοριτσιών ας πούμε, πάλευαν για την "κοινωνική ισότητα" των δύο φύλων. Σήμερα που αυτή έχει πλέον κατακτηθεί τα κορίτσια έχουν αιτήματα περισσότερο πνευματικά και ατομικές επιδιώξεις. Εξάλλου είτε με τα ρούχα, είτε με τις πράξεις τους τείνουν να εξομοιωθούν εντελώς με τα αγόρια. Ακόμα και όταν τα προσωπάκια τους είναι αγγελικά και μοιάζουν με "μικρές σειρήνες" από το λαιμό και κάτω καταφεύγουν στα αγορίστικο ντύσιμο σαν άμυνα απέναντι στους κινδύνους που τους επισείει η ίδια τους η σεξουαλικότητα, η ίδια τους η αρχόμενη γυναικεία φύση.
Η εφηβεία είναι το ξεχωριστό κομμάτι της ανθρώπινης ζωής. Είναι ίσως από τα πιο όμορφα. Το λιγότερο αλλά και περισσότερο αθώο. Πάντως είναι σίγουρο, ότι είναι το ποιητικό και το πιο ακανθώδες. Είναι επίσης και το πιο εύθραυστο.
Ρομποτή Σοφία, Κλιν. Ψυχολόγος
Κέντρο Ψυχολογικών Μελετών (systech.gr)
Εφηβεία