Πάντα είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς για το θάνατο με τα παιδιά. Πολύ περισσότερο σήμερα, που ο θάνατος μένει κρυμμένος από όλους μας. Σπάνια συμβαίνει στο σπίτι, για παράδειγμα. Συνήθως τα παιδιά μας έρχονται αντιμέτωπα με τα θεμελιώδη ερωτήματα σχετικά με το τέλος της ζωής, όταν χάνουν ένα ζωάκι. Αν πιστέψετε, ότι πρέπει να αποσβήσετε τη θλίψη, θα είναι σαν να αφήνετε το παιδί μόνο με τα ερωτήματα του.Όμως, όλα τα παιδιά ενδιαφέρονται για το θάνατο. Αλλά καθώς αντιλαμβάνονται την ενόχληση μας, προτιμούν να μη μας στενοχωρήσουν μιλώντας για αυτόν. Απαντούν, λοιπόν, μόνα τους στις ερωτήσεις, συνήθως με τρόπο που προκαλεί πολύ μεγαλύτερο άγχος απ' ότι θα προκαλούσε μια ιστορία, την οποία θα μοιράζονταν μαζί σας.
Από την ηλικία των τριών χρόνων, τα παιδιά είναι περίεργα για θέματα σχετικά με τη ζωή και το θάνατο. Ανάμεσα στα τρία και τα έξι, το παιδί αναπαριστάνει νεκρούς στις ζωγραφιές του. Τους βάζει μέσα στον τάφο, ξαπλωμένους, σχεδιάζει ένα σταυρό ή ζωγραφίζει φαντάσματα. Προσπαθεί να καταλάβει: "Τι γίνεται κανείς, όταν πεθαίνει;"
Όταν το παιδί σας κυνηγάει λέγοντας: "Σε σκότωσα, πέθανες!", όταν "προκαλεί" το θάνατο του αδερφού ή της αδερφής του, που ξαπλώνει και μένει ακίνητος... το βρίσκει μετά απολύτως φυσιολογικό να ξανασηκωθεί. Με τον ίδιο τρόπο, στην τηλεόραση, βρίσκει φυσιολογικό να ξαναβλέπει τη μια μέρα το ήρωα, που είχε σκοτωθεί την προηγούμενη. Επίσης, όταν παίζει, δε βλέπει την έννοια του αμετάκλητου και τη θλίψη, που μπορούμε να βιώσουμε με την ιδέα του θανάτου. Μπορείτε, λοιπόν, να αφήνετε το παιδί σας να παίζει το θάνατο, αρκεί εσείς, ως γονιός, να επιμένετε στην αλήθεια: "Δεν μου αρέσει να κάνω τον πεθαμένο! Ευτυχώς, που είναι στα ψέματα, στο παιχνίδι!"
Πολύ πριν χάσει ένα ζώο ή έναν συγγενή, το παιδί διακατέχεται από την ιδέα της εξαφάνισης. Όταν σε ηλικία οκτώ ή εννέα μηνών βλέπει να εξαφανίζεστε από το οπτικό του πεδίο, ζώντας το άγχος του αποχωρισμού, είναι για αυτό σαν να έχετε εξαφανιστεί οριστικά, σαν να πρόκειται να μην επιστρέψετε ποτέ. Επομένως, σκέφτεται από πολύ νωρίς την ιδέα της απώλειας.
Αλλά περισσότερο κι από το να του μιλήσετε, είναι καλύτερο να ακούσετε τις ερωτήσεις του. Για παράδειγμα, μπροστά στο θάνατο ενός ζώου, θα εκπλαγείτε βλέποντας να έρχονται ερωτήσεις για το ζώο που έχασε ο φίλος του και για το οποίο δεν σας είχε μιλήσει ποτέ. Δεν κινδυνεύετε να το τρομάξετε, αν το αφήσετε να μιλήσει αβίαστα κι αν παραδεχτείτε πως ο χαμός ενός κοντινού μας πλάσματος ενέχει ένα μεγάλο ποσοστό μυστηρίου.
Πρέπει να καταλάβετε πως το παιδί σας δε φοβάται μήπως πεθάνει το ίδιο, αλλά μην πεθάνετε εσείς, οι γονείς του. Γιατί φοβάται μη βρεθεί μόνο του στη ζωή, όπως ο Κοντορεβυθούλης που χάθηκε στο δάσος. Τι θα απογίνει αν πεθάνουν οι γονείς του; Έτσι, λοιπόν, εκείνο που του δημιουργεί άγχος είναι η δική σας εξαφάνιση. Το βλέπουμε αυτό στα παιδιά που πάσχουν από κάποια σοβαρή ασθένεια: Η μεγαλύτερη δυστυχία τους είναι η αναχώρηση των γονιών. Όταν η μητέρα ή ο πατέρας είναι εκεί και τους κρατούν το χέρι, τότε ο θάνατος δεν τα τρομάζει. Για αυτό στα νοσοκομεία, στις μονάδες για τις σοβαρές παθήσεις, υπάρχουν ειδικά διαμορφωμένοι χώροι, όπου φιλοξενούνται οι γονείς.
Όταν κάνει διαρκώς ερωτήσεις για το θάνατο, να ξέρετε ότι εκφράζει την ανησυχία του για την ενδεχόμενη εξαφάνιση σας. Για αυτό η εκκλησία είχε προβλέψει τους νονούς και τις νονές, οι οποίοι θα αντικαθιστούσαν τους γονείς, αν πέθαιναν. Αυτές οι διευθετήσεις είναι απαραίτητες. Το παιδί έχει ανάγκη να ξέρει ποιος θα ασχοληθεί μαζί του, αν χάσει τους γονείς του. Όπως εσείς θέλετε να γνωρίζετε τι διευθετήσεις έχει κάνει ο/η σύζυγος σας, αν ταξιδεύει συχνά, χωρίς αυτό να σημαίνει, ότι σας απελπίζουν οι κίνδυνοι ατυχήματος, με τον ίδιο τρόπο αν εξηγήσετε στο παιδί σας ποιος θα σας αντικαταστήσει στην περίπτωση που πάθετε κάτι, δε σημαίνει πως θα το κάνετε να πιστεύει, ότι είναι πολύ πιθανό να πεθάνετε. Αντίθετα συνήθως μετά από τις συζητήσεις αυτές, το παιδί παύει τις ερωτήσεις και σκέφτεται: "Φυσικά, προτιμώ να είμαι με τους γονείς μου, που δεν υπάρχει κανένας λόγος να πεθάνουν". Αντίθετα, αποφύγετε τις διαβεβαιώσεις του είδους:"Δεν είμαστε γέροι, δεν είμαστε άρρωστοι", γιατί τα παιδιά ξέρουν καλά πως μπορεί να πεθάνει κάποιος σε ατύχημα.
Ακόμα και να μπορέσετε να πείτε στο παιδί σας, ότι κάποιος κοντινός σας άνθρωπος πέθανε, συχνά του λέτε ψέμματα για την αιτία του θανάτου. Όταν πρόκειται για κάποιον ηλικιωμένο συνήθως σας είναι απλώς να πείτε ότι πέθανε από γηρατειά, ότι είχε φτάσει στο τέλος της ζωής του. Αλλά όταν πρόκειται για ένα νέο άνθρωπο, συνήθως ελάχιστα εξηγούμε στα παιδιά τι συνέβη. Όταν οι ιατρικές αιτίες ενός θανάτου δεν εξηγούνται με σαφήνεια στο παιδί, μπορεί να νιώσει υπεύθυνο για το χαμό ενός κοντινού του προσώπου. Ενώ, αν εξηγήσουμε με επιστημονικό τρόπο από τι έπασχε ο άρρωστος, ποιες ήταν οι προσπάθειες των γιατρών και γιατί η αρρώστια αυτή φέρνει τον θάνατο, η κατάσταση ξεκαθαρίζει για το παιδί που νιώθει, επίσης, πως το σέβεστε γιατί του δίνετε εξηγήσεις. Αλλά ο πιο οδυνηρός θάνατος είναι από αυτοκτονία ή υπερβολική δόση ναρκωτικών. Και η αλήθεια είναι πολύ σκληρή για τους ίδιους τους γονείς, που προσπαθούν να την κρύψουν. Ωστόσο, τα παιδιά, μαντεύουν πως γύρω από αυτό το θάνατο πλανιέται ένα δράμα μη αποδεκτό, ένα δράμα για το οποίο κανείς δε μιλάει, κι αυτή η σιωπή δημιουργεί στο παιδί ένα τρομερό αίσθημα ενοχής. Πρέπει λοιπόν, σιγά - σιγά, να του αποκαλύψετε την αλήθεια, αλλά με τα δικά σας λόγια, όταν θα είστε και οι ίδιοι έτοιμοι, και ζητώντας αν χρειάζεται τη βοήθεια ενός ψυχολόγου, γιατί αυτά τα δράματα χρειάζονται, κυρίως, την υποστήριξη των γονιών.
Η οικογένεια έχει συχνά την τάση να λέει ψέματα: "Έφυγε διακοπές, πήγε σε μια ξένη χώρα..." ή για ένα ζώο: "Το πουλί το έσκασε, η γάτα μας έφυγε..." Αλλά το παιδί δεν γελιέται και μαντεύει, ότι του λένε ψέματα: Τίποτε δεν είναι χειρότερο από την προδοσία, σε σοβαρά ζητήματα, από πρόσωπα, που, συνήθως είναι τόσο αξιόπιστα, όσο οι γονείς. Όλες οι παρατηρήσεις σχετικά με πένθη, που συνοδεύτηκαν από ψέματα δείχνουν, ότι στη συνέχεια το παιδί κινδυνεύει να χάσει τα σημεία αναφοράς του και να αναπτύξει μια τάση μυθοποίησης, η οποία μπορεί να διαρκέσει σε όλη του τη ζωή. Οι οικείοι καταφεύγουν στο ψέμα πιστεύοντας, ότι έτσι προστατεύουν το παιδί από τον πόνο. Αλλά με τον τρόπο αυτόν του απαγορεύουν να μοιραστεί και να ομολογήσει τη θλίψη του, γιατί θεωρητικά δεν γνωρίζει, ότι κάποιος έχει πεθάνει. Έτσι, λοιπόν, προπάντων λέγοντας την αλήθεια, θα βοηθήσετε το παιδί να βιώσει το πένθος του.
Πρέπει να εξηγήσετε ότι κάποιος ή κάτι έχει πεθάνει και να μην παρατείνετε μάταια την ελπίδα των παιδιών. Επίσης πρέπει να δώσετε στο παιδί το χρόνο να συνειδητοποιήσει ήπια, αλλά πάντα μέσα στα πλαίσια της αλήθειας τι συνέβη. Και το γεγονός, ότι η μητέρα είναι παρούσα σε μια τόσο οδυνηρή κατάσταση, είναι θεμελιώδες. Μερικές φορές, έχουμε την τάση να χρησιμοποιούμε λέξεις, όπως "κοιμήθηκε", "έφυγε", που προκαλούν πολύ περισσότερο άγχος στα παιδιά. Αυτό σημαίνει, πως, όταν κοιμάται, ή όταν εσείς λείπετε, μπορεί και να πεθάνει (ή να πεθάνετε);
Είναι απαραίτητο να μοιραστείτε τη θλίψη σας με το παιδί σας. Θα το βοηθήσετε έτσι να εκφράσει και το ίδιο τα συναισθήματα του και να νιώσει, ότι το κατανοείτε και το συντροφεύετε στη θλίψη του. Αν θέλετε να φανείτε ατάραχοι και δυνατοί, θα του δώσετε μια ψεύτικη ιδέα για τα συναισθήματα, που μπορούν να νιώσουν οι ενήλικοι. Αντίθετα,αν η απώλεια ενός πολύ στενού συγγενή, σας φέρει σε μια κατάσταση παρατεταμένης, χρόνιας θλίψης, δηλαδή κατάθλιψης, δεν πρέπει, φυσικά, να συμπαρασύρετε το παιδί σας σε αυτό, αλλά να συμβουλευτείτε έναν ψυχοθεραπευτή, που θα σας βοηθήσει να ξεπεράσετε τη δοκιμασία.
Άλλοτε, όταν οι άνθρωποι πέθαιναν στα σπίτια του, τα παιδιά συμμετείχαν κι αυτά στην ξαγρύπνια. Σήμερα, 75% των ανθρώπων πεθαίνουν στο νοσοκομείο. Έτσι, η εξαφάνιση ενός συγγενή καλύπτεται με μυστήριο. Συχνά πιστεύεται, ότι αν δεν βάλουμε το παιδί να συμμετέχει στη κηδεία, το προστατεύουμε από το θλιβερό γεγονός. Αλλά, αντίθετα, όλες αυτές οι τελετουργίες έχουν οργανωθεί από τους ανθρώπους, για να αισθανθούν ότι δεν είναι μόνοι τους και να συνειδητοποιήσουν το θάνατο ενός αγαπημένου προσώπου μέσω της συμπαράστασης των άλλων, της μεταφοράς στο νεκροταφείο και της κηδείας.
Συμπερασματικά:
Μέχρι ποιο βαθμό πρέπει να συμμετέχει το παιδί στην τελετή; Οι γονείς είναι οι πιο κατάλληλοι να κρίνουν, ανάλογα με την ηλικία του παιδιού και την ευαισθησία του, ποιες στιγμές της τελετουργίας θα μοιραστούν μαζί του. Αν δεν αφήσετε το παιδί να συμμετέχει στις τελετουργίες, θα βρεθεί σε μια κατάσταση άρνησης του θανάτου, που θα παραμείνει για αυτό αινιγματικός και δεν θα μπορεί να τον συνειδητοποιήσει. Για αυτό σήμερα, ξέρουμε πως η συμμετοχή του παιδιού θα το βοηθήσει να βιώσει καλύτερα το πένθος του και να καταλάβει τι είναι ο κύκλος της ζωής.
Πηγή: Σειρά: Ζω και μαθαίνω!
Το μικρό σπουργίτι του Πέτρου πέθανε
Εκδόσεις Λ. Παπαγιάννης & Φ. Καϊάφα
Θάνατος-Τι πρέπει να γνωρίζει ένα παιδί;